9-sinf o`quvchilarida she’riy asarlar tahlili orqali adabiy-nutqiy kompeten-siyalarni shakllantirish yo’llari (Abdulla Oripov she’riyati misolida)
Ta’lim tizimida o’quvchilar lirik turning deyarli barcha janrlari bilan tanishish, ulardan estetik zavqlanish imkoniga ega.Lirik asarlar tahlili bilan bog’liq eng muhim jihat tahlilning birinchi bosqichi bilan aloqador,ya’ni tahlilning birinchi bosqichida badiiy matn o’qib-o’zlashtiriladi,tahlilga tortilishi lozim bo’lgan jihatlar belgilanadi.Lirik turda badiiy matn nafaqat o’qib eshittirish,balki yoddan ifodali aytib berish imkoniyati mavjud.Chunki o’rganilayotgan lirik asar butunlay yoki uning ayim qismlarini o’qituvchi yoddan ifodali aytib bersa,bu birinchi navbatda,o’quvchilarning diqqatini oson jalb qiladi.ular o’z o’qituvchisining adabiyotga,she’riyatga muhabbatini his qiladilar,butun e’tiborlarini sharhlanishi lozim bo’lgan she’r matniga,uning shakliy tarovati,mazmuniy mohiyatiga yo’naltiradilar. Ikkinchidan,tahlil qilinayotgan she’riy matn qismlari o’rtasidagi yaxlitlik,uzviylik ham buzilmaydi.
Adabiy ta’limda nafaqat o’qituvchi,balki o’quvchilarning ham ko’plab she’r yodlashi muvaffaqiyat garovidir.She’rni yod olish o’quvchi xotirasi bilan bog’liq jarayon bo’lsa-da,she’rdagi estetik mohiyat,hissiy –emotsional ifoda,badiiy latofat uning qalbiga ham “yuqadi”,hislarini tarbiyalashga,kommunikativ,og’zaki va yozma nutqiy kompetensiyalarini rivojlantirishga,ma’naviyatini boyitishga munosib hissa qo’shadi.Shuning uchun ham,bugungi adabiy ta’limda o’quvchi -larni ko’proq she’r yodlashga undash joiz.
Lirik asarlarni tahlil qilishda samarali natijaga erishish uchun adabiy ta’lim jarayonida lirik asarlar tahlilini quyidagi tartibda amalga oshirish maqsadga muvofiq.
-
- O’rganilayotgan har qanday lirik asar iloji boricha o’qituvchi yoki o’quvchi tomonidan yoddan ifodali aytib eshittiriladi.Yoki mohir suxandonlar tomoni- dan ifodali ijro etilgan video-audio tasmalaridan foydalansa ham bo’ladi. She’- riy asarni ifodali o’qishda,avvalo vazn talablarini nazarda tutish,mazmunga munosib ohang tanlash maqsadga muvofiq.
- She’r o’qib eshittirilgach,uning mavzu yo’nalishini aniqlashtirish kerak. She’rning mavzusi va mazmuni bilan tanishgach,dasturga tayangan holda uning o’rganilishi ko’zda tutilgan asosiy jihatlarini belgilash tahlilni maqsadli amalga oshirishga imkon tug’diradi.
- She’riy matndagi lug’at so’zlar izohi ustida ishlash.Tushunilishi qiyin bo’lgan so’zlarni,avvalo darslik yoki majmua mualliflari shu she’riy matn oxirida keltirib o’tishadi,shunday bo’lsa ham so’z ma’nosi izohlanayotganda uning asosiy leksik ma’nosi hamda she’riy matn mazmunida ifodalanayotgan ma’nosidagi farqlanishlar ustida to’xtalish
- She’riy matnning umumiy mazmuni va g’oyaviy yo’nalishi sharhlangach,shoirning badiiy niyatini shakllantirishga xizmat qilgan,mazmunni gavdalantirgan shakliy unsurlar aniqlanadi.Bunda,birinchi galda band,bayt,misralarni tayin etgan qofiya,radif,turoqlar va ularning mazmunni yuzaga chiqarishga va ma’no qatlamlarini shakllantirishga qo’shgan hissa ustida to’xtalish joiz.
- Lirik asar badiiyatini ta’minlagan yetakchi obrazlar aniqlanadi.Shuningdek, she’rda ishtirok etayotgan obrazlarni shakllantirgan,ularning badiiy salmog’ini tayin etgan tasviiriy ifodalarga ham e’tibor qaratish lozim.
- She’riy asar haqidagi umumiy tasavvurlar shakllangan bandlar alohida-alohida, baytma-bayt,misrama-misra tahlilga tortiladi va hokazolar.
A.Oripovning turli she`riy shakl va janrlarga murojaat etishi haqida gap borar ekan, uning ruboiylari haqida hali qisqacha to`xtab o`tish lozim. Shoir o`zi kamtarlik bilan bu asarlarni ko`pincha «to`rtlik» deb ataydi, biroq ularning ko`pi mazmun jihatdan go`zal ruhli, chuqur falsafiy ma`noli ruboiylarni esga soladi.
Tingla, bu abadiy sado bo`ladi
Gadoning dushmani gado bo`ladi
Ikkovi bir-birin yegunicha to
O`rtada bu dunyo ado bo`ladi.
Tug’ilsang baxt bilan kamol o`shadir.
Tark etsang olamni zavol o`shadur.
Oxir chog’ tuprog’ing ustiga kelib,
Kimdur yod aylasa, iqbol o`shadir.
Abdulla Oripov she`rlariga xos yana bir xususiyat inson ruhiyati manzaralarining to`laqonli chizilishidadir. Shoir qaysi mavzuda yozmasin, Navoiy ta`kid etganidek «ruh mayli» dan kelib chiqib ish ko`radi.
Yozmoqda bu ishqi jovidona
Maqsudim emas edi fasona.
Mazmuniga bo`ldi ruh mayli
Afsona edi aning tufayli
Muhabbat adabiyotda hamisha navqiron va ko`hna mavzulardan biridir. Turli yillarda yozilgan «Birinchi muhabbatim», «Muhabbat», «Sevgi o`limi», «U qo`shiq kuyladi» «G’azallar to`qirdim senga bir zamon» kabilar shular jumlasidandir. Ularning har biri badiiy jihatdan yuksak. Insondagi eng oliy tuyg’u muhabbat, uning armonlari, sog’inch-iztiroblari, hijroni kuylanadi. «Ayol» she`rida muhabbatning qanoti bo`lgan sadoqat ulug’lanadi.
Shoirning butun she`riyati singari muhabbat lirikasi ham o`ziga xosligi, teranligi, tuyg’ularning tabiiyligi, hayotiyligi, real voqelikka monandligi bilan ajralib turadi. Sevgi haqidagi hazin, mungli ohanglar har qanday oh-vohlar, o`ldim-kuydimlardan tamomila yiroq.
«Eslang», «Derazangni qoplar oqshom zulmati», «Chuvaladi o`ylarim sensiz», «Xayr endi» kabi o`nglab she`rlarni ko`ngilxushlikdan butunlay begona chinakam oshiqning yuksak pardalarda ifodalangan ohi, nidosi deyish mumkin. Shoir nazdida sevgi talqini, vafo va sadoqat tushunchalari ma`naviy qadriyatlarimiz, milliy urf-odatlarimiz chashmasidan suv ichadi.
Shoirning «Muhabbat» she`ri bunday boshlanadi:
Hayot mendan ayamadi ne`matlarini
Ne istasam berdi doim, hech bir tonmayman.
Faqatgina bir g’am o`rtar yuraklarimni
Men muhabbat taqdirimdan maqtanolmayman.
Lirik qahramon o`zining rad etilgan, javobsiz qolgan sevgisi tarixini hech kimdan yashirmasdan to`kib soladi. She`rda Odam Ato va Momo Havodan meros mo`jizaviy tuyg’uning odam ba`zan hatto o`z-o`ziga ochiq iqror bo`lishiga botinavermaydigan pinhoniy jihatlari qalamga olinadi.
Yoki «Birinchi muhabbatim» she`rini yurakda armon bo`lib qolgan muhabbat haqidagi mungli, hazin kuyga qiyoslash mumkin. Har bir bandi mustaqil qofiyalangan bu she`r xalqimizning sevimli hofizi Sherali Jo`raev tomonidan qo`shiq qilingan.
Ona haqidagi she`rlar va umuman, ona obrazi shoir ijodidagi ayol obrazini yanada mukammallashtiradi va konkretlashtiradi, bu timsolni oliy maqomlarga olib chiqadi. Shoirning «Ko`zlarim yo`lingda», «Onajon», «Ruhim», «Yurtim shamoli», «Yillar armoni» «Ishonch ko`priklari» singari to`plamlaridagi she`rlar bag’ridan mushtipar ona ko`zlari doimo bizga termulib turadi. Bu to`plamlarning «Onamga xat», «Onajon», «Ona», «Alisherning onasi», «Onamni eslab» singari ona timsoliga maxsus bag’ishlangan she`rlar o’rin olgan. «Samoviy mehmon, besh donishmand va farrosh kampir qissasi» nomli fantastik she`rida ham ona va mehr muammosining o`ziga xos talqiniga duch kelamiz.
Shoir she`rlarida uch oliy tushunchaga ona nisbatini beradi: ona-vatan, ona she`riyat, ona sayyora.
«Onajon» she`ri shoirning mumtoz asarlaridan biri. Bu she`r volidayi muhtaramasi qarshisida ayni vaqtda elning buyuk san`atkori bo`lgan A.Oripovning ona haqidagi guhar tuyg’ulari talqinidan tizilgan marjondir. Abdulla Oripov bu she`rida mehribon volidaning nurli qiyofasini yaratadi.
Ota-ulug’ zot. Uni madh etuvchi she`rlar ham anchagina. «Tabiat» deb atalgan she`rida shunday misralar bor:
O`tgan kunlarimga boqib muntazir-
Sog’inchdan yonadi yongan bu jonim
Afsuski, yonimda emassiz hozir,
Donishmanu ustozim — siz otajonim .
Endi men eslayman, ko`zlarimda nam
Hikmatli so`zlarning otash sehrini
Qo`msab talpinaman gohi-gohi dam
Donishmand otamnning shafqat, mehrini
Shunday paytda o`zing aylagil shafqat
Ota bo`la qolgil, menga, tabiat.
Yoxud boshqa bir she`rida «Otalar ilgida zamon bilan vaqt» deb yozadi.
«Qarshi qo`shig’i» she`rini otasiga bag’ishladi.
Qaysi bir shoir o`z vatani haqida she`r yozmaydi? Qaysi bir kitobxon Oybekning «Bir o`lkaki, tuprog’ida oltin gullaydi» deb boshlangan «O`zbekiston» she`rini qayta-qayta o`qimaydi deysiz? Biroq A.Oripov na Oybekni takrorlaydi, na Hamid Olimjonni va na Uyg’unni. Oybekda O`zbekistonning tarixiga tegishli voqealar qiyoslangan, H.Olimjonda go`zal o`lka bahor nafasiga yo`g’rilib romantik ohangda beriladi. Uyg’un Vatanining qudratiga urg’u beradi. A.Oripov esa «O`zbekiston» she`rida ustozlardan saboq olib, ularni takrorlamagan holda, vatani haqida jozibali she`r yaratadi.
U she`rda qariyib ming yillik tarixni mujassam etadi. Xalqi yaratgan ulug’ siymolar taqdirini jamlaydi, «Deding, paxtam qoldi-ku axir, yig’ishtiray kelmasdan ayoz» deya, orom olishni bilmasdan sovuq dalada ter to`kayotgan yalangto`sh bobodehqon obrazini joylaydi. Shoir ulug’lar shajarasini Beruniydan boshlaydi:
Uxlar edi Kolumb ham hali
Dengiz ortin yoritdi ilk bor
Beruniyning aql mash`ali.
Osmon ilmi tug’ilgan ilk bor,
Ko`ragoniy jadvallarida» deya davom ettiradi shoir. Yoxud Navoiy dahosini shunday ta`riflaydi.
Temur tig’i olmagan joyni
Qalam bilan oldi Alisher.
Shular asosida shoir ulug’ xalqqa ta`rif beradi.
U suhbatlaridan birida “Sevinchim-dardim Vatan» deyishi bejiz emas. Shoir «Yurtim shamoli», «O`zbekistonda kuz», «Qarshi qo`shig’i», «Kenglik nuqtasi», «Toshkent sha`niga», «Momo oftob», «Men nechun sevaman O`zbekistonni?» kabi o`nlab she`rlarida Ona-Vatanning zavol bilmas qiyofasini yaratadi.
O`zbekiston mustaqilligi munosabati bilan A.Oripov ijodida ona-yurt va Vatan mavzui ning yangicha talqinlari maydonga keldi. «Adolat oftobi», «Uyg’onish zamoni», «Erk haqida» she`rlari ana shular jumlasidandir.
